حجت الاسلام محمودی در گفت‌وگو با خبرنگار  خبرگزاری حوزه،‌ با اشاره به موضوع عدالت امیرالمؤمنین علی علیه السلام و این که عدالت اجتماعی مهمتر از عدالت فردی گفت: موضوع عدالت از دیر زمان جزو مهمترین مباحث و دغدغه ‏های بشر و اندیشمندان سیاسی بوده است و آراء و نظریات گوناگونی درباره آن بیان شده و به رشته تحریر درآمده است. از طرف دیگر، حضرت علی علیه ‏السلام گذشته از این که امام معصوم شیعیان است، در تاریخ بشر به عنوان یک متفکّر و سیاستمداری مطرح بوده که همواره نامش قرین عدالت می ‏باشد. بحث عدالت در اندیشه‏ های سیاسی امام علی علیه ‏السلام بحثی بسیار گسترده و عمیق است که تأمّل، تفکّر و مجال قابل توجهی می‏ طلبد. در این مقاله کوتاه، به اهمیّت و جایگاه عدالت از دیدگاه امام علیه ‏السلام ، اندیشه ‏های حضرت علی علیه ‏السلام در مورد عدالت در نظام سیاسی، عدالت رهبران سیاسی و جایگاه مردم در اجرای عدالت پرداخته شده و مهمترین بحث به نظام سیاسی اختصاص دارد که عدالت در اجزای نظام سیاسی، عدالت در هدف و جهت نظام سیاسی، عدالت در اجرای حدود و قوانین و عدالت در امور مالی و توزیع ثروت را مورد بحث و بررسی قرار داده است. در بحث رهبران نیز عدالت در ویژگیهای فردی نخبگان سیاسی و عدالت آنان در برخورد با مردم بررسی شده ‏اند.

مدیر مدرسه علمیه امام مهدی موعود(عج) قم افزود: عدالت، مفهوم وسیعی است که در هر حوزه‌‏ای کاربرد ویژه خود را دارد و اختصاص به مکان، زمان یا فرد خاصی ندارد و مراد از آن، انجام کارها به نحو بایسته و به موقع است، به گونه ‏ای که انجام آن کار بهتر از آن ممکن نباشد و هیچ افراط و تفریطی صورت نگرفته که امکان رفع آن وجود داشته باشد. در زندگی بشر، از حیات فردی گرفته تا نهاد خانواده و نهادهای بسیار پیچیده اجتماعی و پیچیده‏ ترین و مهمترین نهاد اجتماعی، یعنی دولت و سیستم سیاسی، هر کدام لوازم و مقتضیات خاص خود را دارند وعدالت خاص خود را می‏ طلبند و اجرای عدالت در هر مجموعه‏ ای نیازمند علم، تخصص، خلاقیت، مدیریت و اصول اخلاقی خاص خود است.

وی ادامه داد: حضرت علی علیه ‏السلام در بیانی بسیار شیوا عدل را بر چند شعبه می‏ داند که بعضی در ارتباط با نظری و درونی انسان و بعضی به ابعاد عملی و بیرونی می پردازد عدل بر چهار شعبه است: بر فهمی ژرف نگرنده و دانشی پی به حقیقت ‏برنده و نیکو داوری فرمودن و در بردباری استوار بودن. نهج‏ البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی، (تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1371)، حکمت31، ص364

مدیر مدرسه امام مهدی موعود(عج) عنوان کرد: رعایت عدالت بر هر انسانی واجب است و اگر غیر آن عمل کند، در حق خود یا دیگران ستم کرده است، چرا که حقی به صاحب حق تعلّق نگرفته، یا کاری به موقع انجام نیافته است. جود و بخشش از فضیلت های انسانی است که در ردیف مستحبّات قرار می ‏گیرد، اما وقتی از امام علی علیه‏ السلام سؤال شد که کدام یک از عدل و جود برتر است؟ امام(ع) فرمود عدالت کارها را بدان جا می‏ نهد که باید و بخشش آن را از جایش برون نماید.

حجت الاسلام محمودی گفت: عدالت تدبیر کننده‏‌ای است به سود همگان و بخشش به سود خاصگان. پس عدل شریف تر و بافضیلت ‏تر است (نهج ‏البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1371 ، حکمت 437، ص440) از مهم ترین مسائلی که در زندگی اجتماعی انسان اهمیت فوق العاده ای دارد و اسلام روی آن بسیار تأکید می کند، توجه به مسئله حفظ حقوق و اموال مردم و به طور کلی، برقراری عدالت اجتماعی است. حقیقت عدالت، انتخاب طریق میانه و مستقیم و دوری از هرگونه افراط و تفریط و انحراف است. عدل نیز به معنای موازنه و هم وزنی، میانه روی، نهادن چیزی در جای خود، اعطای حق هر چیزی به آن و ایجاد تناسب در امور و اشیا آمده است. علی (ع) در تعریف و معنای عدل می فرمایند: «العدل یضع الامور مواضعها؛(نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، حکمت 437، ص 526.)

وی بیان داشت: عدل، هر چیزی را در جای گاه خود قرار می دهد و حق هر کسی را که در آفرینش معیّن شده، تأمین می کند. مفهوم عدالت این است که استحقاق های طبیعی و واقعی افراد در نظر گرفته شود و به هر کس بر حسب کار و استعداد و لیاقتش، امتیاز داده شود.

مدیر مدرسه امام مهدی موعود اظهار داشت: عدل الهی بر کل عالم و جهان هستی و از جمله حیات انسان، حاکم است. اسلام برای حراست ارکان جامعه بشری، احکام سیاسی جامعی را تشریع کرده است و زمام آن را در دست افراد صالح و شایسته ای قرار داده که حدود صلاحیت و مشروعیت آنان را خود بیان نموده و با بهترین اسلوب، نفوس و اموال و اخلاقیات افراد را محافظت نموده است. این اصل مهم قرآنی در تمام ابعاد زندگانی امامان معصوم (ع) متجلّی است.

وی اضافه کرد: عقیده به وجود عدالت در حاکم جامعه، مهم ترین رکن اندیشه های سیاسی شیعی محسوب می شود. از این رو شیعیان فقط حکومتی را مشروع می دانند که حاکم آن عادل باشد. بر این اساس، مسئله عدالت و عدالت گرایی همواره در گفتار و کردار امامان شیعه موج می زد. امام علی (ع) حتی حکومت را فقط برای برپایی عدالت می خواست. آن حضرت محور حق و عدالت بود و هرگز رفتاری خلاف حق و عدالت از او سر نزد. عدالت علی (ع) ناشی از زهد و تقوای بی مانند او بود. در کلام امام و رهنمودهایش به کارگزاران و حاکمان خویش، سخن از برقراری عدالت در میان آحاد مردم به میان می آمد. عدل در نظر آن بزرگوار چنان گسترده بود که ظلم و ستم را در حق هیچ کس - از هر ملیت و مذهبی که باشد - روا نمی دانست.

حجت الاسلام محمودی گفت: امام علی (ع) پیش از آن که به عدالت از نگاه فردی بنگرد، جنبه اجتماعی آن را مد نظر قرار می دهد. آن حضرت عدالت را ناموس بزرگ اسلامی تلقی می کرد و از هر چیزی بالاتر می دانست. ممکن نبود به خاطر هیچ منظوری و هیچ هدفی، کوچک ترین انحراف و انعطافی از آن پیدا کند و همین امر یگانه چیزی بود که مشکلات فراوانی برایش ایجاد کرد.

مدیر مدرسه امام مهدی موعود اظهار داشت: نکته مهم دیگری که در سخنان ارزشمند آن حضرت پیرامون عدالت اجتماعی مشاهده می گردد، نقشی است که عدالت در نگهداری تعادل اجتماعی بازی می کند؛ به بیان شیرین استاد مطهری: از نظر علی (ع) آن اصلی که می تواند تعادل اجتماعی را حفظ نماید و همه را راضی نگه دارد، به پیکره اجتماع، سلامت و به روح آن آرامش بدهد، عدالت اجتماعی است. ظلم، جور و تبعیض قادر نیست حتی روح خود ستم گر و روح آن کسی را که به نفع او ستم گری می شود، راضی نگاه دارد، چه رسد به ستم دیدگان و پایمال شدگان. عدالت، بزرگ راهی است عمومی که همه را می تواند در خود بگنجاند و بدون مشکلی عبور دهد، اما ظلم و جور کوره راهی است که حتی فرد ستم گر را به مقصد نمی رساند.»( سیری در نهج البلاغه، ص 113.

وی ادامه داد: پس عدالت در کلام دل نشین امام علی (ع) در مفهوم و معنای «وضع الشیء فی موضعه»، دلیل بر تعادل اجتماعی در میان جامعه و اقشار آن است، زیرا بنا بر کتاب خدا و سنت نبوی، عدالت، هر قشر و صنفی را در جایگاه ویژه و بایسته شان می نشاند. توصیه های امام علی (ع) به مالک اشتر، گویای این مطلب است.( سیری در نهج البلاغه، ص).

جلوه های عدالت علوی و راه کارهای ایجاد عدالت

حجت الاسلام محمودی گفت: از بصره تحفه ای گران بها برای حضرت فرستادند. دخترش ام کلثوم گفت: آیا اجازه می دهید آن را به گردن بیاویزم و خود را بدان بیارایم؟ فرمود: ابو رافع آن را به بیت المال ببر و کسی حق ندارد از آن استفاده کند، مگر آن که همه زنان مسلمان مانند آن را داشته باشند.»( جمعی از نویسندگان، آشنایی با نهج البلاغه، ص 228 - 225.40)

آن حضرت استانداران و کارگزاران خود را به رعایت عدالت تأکید می کرد و اگر می دید از مقام خود و از بیت المال سوء استفاده کرده اند، توبیخ شان می کرد و یا از مقام شان عزل می نمود.( جمعی از نویسندگان، آشنایی با نهج البلاغه، ص 228 - 225.)

مدیر مدرسه امام مهدی موعود اضافه کرد: اگر به بازار می رفت تا چیزی بخرد کوشش می کرد کسی را پیدا کند که وی را نشناسد تا مبادا ملاحظه او را بکند و بین او و دیگران فرق بگذارد. همین قدر هم حاضر نبود از عنوان خودش استفاده بکند.( مرتضی مطهری، بیست گفتار، ص 20). در جهان امروز، گرچه کشورهای به اصطلاح مترقی ادعا می کنند که قوانین شان درباره همه طبقات اجتماعی به طور یکسان اجرا می شود، اما در عمل برای اجرای این تساوی و برابری هیچ گونه ضمانت اجرایی وجود ندارد.

وی عنوان کرد: در اسلام، وقتی امام اول شیعیان و فرمانروای بی چون و چرای جهان اسلام، علی (ع) می بیند که زره جنگی اش به سرقت رفته است، حتی وقتی سارقش را پیدا می کند و زره مسروقه را به چشم خویش نزد او می بیند، به هیچ روی از قدرت خود استفاده نمی کند، بلکه همچون یک فرد عادی برای اقامه دعوا و احقاق حق خود از طریق قانون به قاضی محکمه مراجعه می کند، و بالاتر از این وقتی می بیند که قاضی برای او احترام بیشتری قائل می شود و در برخورد با او و سارق، مساوات را رعایت نمی کند، خشمگین می شود و محکمه را ترک می کند و با این رفتن، ادعای مساوات سید قریشی با سیاه حبشی را عملاً به اثبات می رساند.

 بهره برداری برابر از اموال و امتیازهای عمومی

حجت الاسلام محمودی گفت: علی (ع) در امتیازهای اقتصادی که دولت و حکومت اسلامی به مردم می دهد، همه را برابر می دید و به هیچ وجه مصلحت اندیشی و گاه توجیه های غلط را روا نمی دانست. پرداخت سه درهم از اموال عمومی در روز سوم خلافت به هر یک از مسلمانان، اعم از سیاه و سفید و عرب و عجم، نمونه بارز و آشکارِ برابری و عدالت ورزی علی (ع) در جامعه اسلامی بود.

برگرداندن اموال تاراج شده به خزانه عمومی

مدیر مدرسه امام مهدی موعود افزود: آن حضرت وقتی با اصرار مردم برای پذیرش خلافت روبرو شد، راجع به قطایع عثمان؛ یعنی زمین هایی که متعلق به عامه مسلمین است و عثمان به این و آن داده [فرمود: همه را ]پس خواهم گرفت، هر چند مهر زنانشان قرار داده باشند یا با آنها کنیزکانی خریده باشند.»( مرتضی مطهری، بیست گفتار، ص 15)

مراقبت، نظارت و بازرسی اجرای عدالت از سوی کارگزاران

وی عنوان کرد: بازرسی دقیق ایشان از کارگزاران، نبخشیدن آنان در حیف و میل بیت المال و تلاش گسترده برای اجرای عدالت در گستره جامعه، از ویژگی های روح بزرگ و عدالت خواه علوی بود. زیاد بن ابیه، جانشین عبد الله بن عباس، فرماندار امیرالمؤمنین در بصره بود، حضرت پس از دریافت گزارشی از عمل کرد وی خطاب به او چنین نوشت: «صادقانه به خداوند سوگند می خورم که اگر گزارش رسد که از غنیمت های بیت المال مسلمانان چیزی کم و یا زیاد به خیانت برداشته ای، آن چنان بر تو سخت بگیرم که در زندگی کم بهره، بینوا، حقیر و ضعیف شوی.»( آشنایی با نهج البلاغه، ص 232)

 عدالت در تقسیم مسئولیت ها و عزل و نصب مدیران

حجت الاسلام محمودی گفت: در حکومت علوی، تقسیم مسئولیت ها و عزل و نصب ها عادلانه و از روی ضابطه است، نه رابطه و به هر کس به اندازه شایستگی و توانایی اش مسئولیت داده می شود. معیار اسلام گرایی، عدالت محوری، ایمان و تقوا، صداقت، ظلم ستیزی، شجاعت، شهامت، لیاقت و... است. آن حضرت با این که می دانست عزل معاویه مشکلاتی را برای حکومتش ایجاد خواهد کرد، ولی حتی یک روز هم حکومت شخص فاسد، ستم گر و حیله گری مثل معاویه را تحمل نکرد.

رعایت عدالت در پاداش و کیفر

مدیر مدرسه امام مهدی موعود افزود: در حکومت آن حضرت، نیکوکار و بدکار یکسان نیستند، بلکه بدکار به سزای بدی اش می رسد و نیکوکار به پاداش خوبی اش. حضرت علی (ع) در نامه اش به مالک اشتر می فرمایند: «نباید نیکوکار و بدکار نزد تو یکسان باشند که آن، نیکوکار را به نیکویی کردن بی رغبت سازد و بدکاران را به بدی کردن وادارد، پس هر یک از ایشان را به آن چه گزیده اند، جزا ده.»( نهج البلاغه، نامه 53)

وی ادامه داد: برخورد حضرت علی (ع) در دوران حکومت خود با فرد خیانت کاری به نام «ابن هرمه» که مسئول نظارت و بازرسی بازار اهواز بود، یقیناً الگوی رفتاری مسئولانی خواهد بود که مدعی پیروی از آن حضرت می باشند.

خبرنگار: قربان اسلامی نژاد

313/40